Vrij lezen in het mbo

Vrij lezen kan een effectieve aanpak zijn om de taalvaardigheid en leesmotivatie van studenten in het mbo te vergroten. Toch krijgt vrij lezen niet overal in het mbo evenveel aandacht. In dit artikel duiken we in het belang van vrij lezen voor mbo-studenten en geven we praktische tips hoe je hier als docent mee aan de slag kunt.

Vrij lezen kan een effectieve aanpak zijn om de taalvaardigheid en leesmotivatie van studenten in het mbo te vergroten. Toch krijgt vrij lezen niet overal in het mbo evenveel aandacht. In dit artikel duiken we in het belang van vrij lezen voor mbo-studenten en geven we praktische tips hoe je hier als docent mee aan de slag kunt.

Dit artikel is gebaseerd op twee recente studies naar leesvaardigheid in het mbo, uitgevoerd in opdracht van de Inspectie van het Onderwijs: een literatuurstudie, uitgevoerd door ECBO* en een domeinbeschrijving, uitgevoerd door het Expertisecentrum Nederlands*. Deze onderzoeken vormen de basis voor een landelijk peilingsonderzoek naar leesvaardigheid in het mbo dat voor schooljaar 2026/2027 is aangekondigd.

DE STAND VAN ZAKEN

De cijfers liegen er niet om: een aanzienlijkdeel van de mbo-studenten heeft moeite met het begrijpen van geschreven teksten. Uit de meest recente gegevens van de Inspectie van het Onderwijs* blijkt dat een derde van de studenten op niveau vier van het mbo niet het vereiste lees- en luisterniveau voor Nederlands haalt bij het eindexamen. Op niveau 2 en 3 bereikt een deel van de studenten het vereiste 2F-niveau niet (zie tabel 1).

Tabel 1.

Deze problemen zijn niet alleen in het mbo zichtbaar: uit de resultaten van het internationale PISA-onderzoek blijkt dat de leesvaardigheid van Nederlandse 15-jarigen ondermaats is*. In dit onderzoek worden de resultaten van Nederlandse leerlingen vergeleken met leerlingen uit andere landen, waaronder dertien andere Europese landen. Het gemiddelde leesvaardigheidsniveau van Nederlandse leerlingen was lager dan de gemiddelde score van 14 EU-landen (inclusief Nederland). Een derde van de Nederlandse leerlingen is op basis van de meting onvoldoende geletterd. Het is de verwachting dat de leerlingen deze achterstand (nog) niet hebben ingehaald op het moment dat zij naar het mbo gaan. Naast lage leesvaardigheidsscores, is er bij studenten ook sprake van een probleem met de leesmotivatie - hun intrinsieke drijfveer om te lezen. Onderzoek toont aan dat de leesmotivatie van (v)mbo-studenten laag is en gedurende de opleiding alleen maar verder daalt*. Veel studenten lezen nauwelijks voor hun plezier, zien het nut van fictie lezen niet in en proberen leesactiviteiten te vermijden*. De thuisomgeving speelt hierbij een rol. Het hebben van een stimulerende leesomgeving zorgt ervoor dat jongeren eerder een boek oppakken. De mate waarin ouders een stimulerende leesomgeving kunnen bieden hangt samen met de sociaaleconomische status van het gezin*. Juist mbostudenten komen vaker uit gezinnen met een lagere sociaaleconomische status dan studenten op het hbo of wo*. Dit betekent dat zij van huis uit over het algemeen minder worden gestimuleerd om te lezen, wat hun leesontwikkeling kan remmen. Het onderwijs kan hierin een rol van betekenis zijn door het lezen te stimuleren. Binnen het mbo zijn er echter ook uitdagingen op het gebied van leesbevordering – de activiteiten die scholen en docenten inzetten om het lezen te stimuleren. Uit onderzoek blijkt dat mbo-docenten leesbevordering vaak wel belangrijk vinden, maar dit niet altijd toepassen in hun lessen*. Tijdgebrek wordt hierbij als belangrijkste oorzaak genoemd.

HET NUT VAN VRIJ LEZEN

Vrij lezen betekent dat studenten zelf leesmateriaal kiezen dat ze willen lezen en hier in hun eigen tempo in kunnen lezen. Studenten kunnen (vaak) kiezen uit verschillende soorten leesmateriaal zoals romans, tijdschriften en informatieve boeken die aansluiten bij hun interesses of bij hun vakgebied. Anders dan bij het lezen van verplichte (zakelijke) teksten voor bijvoorbeeld het examen, staat bij vrij lezen het leesplezier voorop. Voor een succesvolle beroepsopleiding en latere loopbaan is een goede taalvaardigheid essentieel, ongeacht het vakgebied dat studenten kiezen. Taal speelt in alle beroepen een belangrijke rol, of het nu gaat om het rapporteren in de zorg, klantgesprekken in de detailhandel of vakteksten in de techniek. De effecten van vrij lezen worden vaak onderschat*. Toch kan vrij lezen, mits goed ingezet, daarbij een effectieve en laagdrempelige manier zijn om de taalvaardigheid te stimuleren*. Uit verschillende studies blijkt dat regelmatig lezen een positieve invloed heeft op de woordenschat en leesvaardigheid van studenten*. Het vrije karakter van vrij lezen - waarbij studenten zelf kunnen kiezen wat ze lezen - vergroot de leesmotivatie en het leesplezier*. Wat vrij lezen nog meer oplevert, hangt deels af van het soort teksten dat studenten lezen. Uit onderzoek blijkt dat het lezen van boeken met rijke, complexe taal - of dit nu fictie of non-fictie is - bijdraagt aan een brede, gevarieerde woordenschat*. Het lezen van fictie heeft daarnaast specifieke voordelen: het kan het empathisch vermogen* en het begrip van andermans leefwereld vergroten*. Steeds meer docenten gaan actief met vrij lezen aan de slag en zien positieve effecten hiervan op hun studenten. Zo bleek uit een pilot bij ROC Friese Poort, gericht op het stimuleren van lezen van fictie, dat het lezen over het vak of beroep bijdraagt aan een verhoogde interesse
voor lezen in het algemeen*.

VRIJ LEZEN IMPLEMENTEREN

Nu de meerwaarde van vrij lezen duidelijk is, rijst de vraag: hoe pak je dit als mbo-docent concreet aan? Het is allereerst belangrijk om te realiseren dat het enkel aanbieden van
 rij lezen niet genoeg is. Zo toonden onderzoekers* aan dat 20 minuten extra stillezen alleen effect had op de leesvaardigheid wanneer de leerlingen ondersteuning kregen van de docent. Deze ondersteuning kan bijvoorbeeld bestaan uit het bieden van hulp wanneer een student vastloopt met lezen, of het opbouwen van vertrouwen van studenten door lof te uiten. Ook uit ander onderzoek komt naar voren dat de docent een belangrijke rol speelt in het bieden van een veilig leesklimaat en het structureren van reflectie en interactie*. We geven op basis van de literatuur een aantal adviezen voor het implementeren van vrij lezen:

1. Start met een goede voorbereiding
I. Maak gebruik van goede voorbeelden. Laat je inspireren door succesvolle praktijken op andere mbo-scholen. Goede voorbeelden zijn het vrij-leesproject bij Deltion College* en de pilots met geïntegreerd fictie-lezen bij verschillende mbo-instellingen*.
II. Werk samen met collega's en de schoolleiding om draagvlak en facilitering te stimuleren.
III. Start een samenwerking met de (school)bibliotheek voor een rijk
en gevarieerd boekenaanbod.
IV. Kijk voor meer informatie over vrij lezen in het mbo op www.lezen.nl/nieuws/start-leesoffensief-heel-mbo-leest/. Dit is een initiatief van Kennispunt MBO Taal en Rekenen van de MBO-raad, Stichting Lezen en Mbo Taalacademie (ITTA) om vrij lezen, leesmotivatie en leesbevordering op te nemen in het mbo-onderwijs.
V. Ook op de Kennisrotonde van NRO staan veel vragen en antwoorden over leesonderwijs. Zie
www.kennisrotonde.nl

2. Creëer de juiste randvoorwaarden
I. Zorg dat vrij lezen een vast onderdeel wordt van het curriculum.
II. Maak duidelijke afspraken (bijv. telefoons weg, in stilte lezen).
III. Zorg voor een gevarieerd boekenaanbod dat past bij de interesses, het niveau en de opleiding/het beroep van je studenten.
IV. Creëer een positief leesklimaat waarin studenten zich veilig voelen om te lezen.

3. Vervul je rol als docent effectief
I. Lees zelf waar mogelijk mee en deel je eigen leeservaringen met studenten. Laat je enthousiasme voor lezen zien.
II. Leg uit waarom lezen waardevol is voor de ontwikkeling van je studenten. Geef ook ruimte voor hun verhalen en leesbeleving*.
III. Begeleid studenten actief bij het kiezen van een geschikt boek*. Met name zwakke en minder gemotiveerde lezers hebben meer begeleiding nodig bij het maken van keuzes tijdens het vrij lezen*.

4. Maak lezen betekenisvol en motiverend
I. Leg verbinding met de beroepspraktijk door teksten te laten lezen die aansluiten bij hun toekomstige vak.
II. Stimuleer interactie door met studenten in gesprek te gaan over teksten en hen met elkaar te laten discussiëren. Dit heeft positieve effecten op het leesbegrip van studenten*.
III. Combineer lezen met activerende werkvormen zoals discussie of schrijfopdrachten*.
IV. Focus op leesplezier en leesmotivatie: geef studenten verantwoordelijkheid en autonomie door hen zelf boeken te laten kiezen op basis van hun interesses. Bied leesmateriaal aan dat bij de individuele interesses van studenten aansluit en wakker zoveel mogelijk de interesse aan*. Vermijd demotiverende toetsen of verslagen naar aanleiding van gelezen boeken*.

TOT SLOT

Met de juiste aanpak en ondersteuning kan vrij lezen uitgroeien van een 'nice-to-have' naar een effectief instrument voor taalontwikkeling in het mbo. De praktijkvoorbeelden laten zien: het kan, het werkt én het is de moeite waard. Door vrij lezen een structurele plek te geven in het mbo-onderwijs werk je niet alleen aan de taal- en leesvaardigheid van studenten, maar geef je hen ook tools mee om zich blijvend te ontwikkelen - in hun vak én daarbuiten.

- ALICE VISSCHEDIJK IS MEDIOR ONDERZOEKER BIJ EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS;

- DANIËLLE VAN HELVOIRT IS JUNIOR ONDERZOEKER BIJ KBA NIJMEGEN;

- MARTINE GIJSEL IS SENIOR ONDERZOEKER BIJ
EXPERTISECENTRUM NEDERLANDS.

* De bronnen voor dit artikel zijn opvraagbaar via emailadres: a.visschedijk@expertisecentrumnederlands.nl

---